|
پديده زن خانه دار
مانع بزرگي به نام وظايف خانگي زنان
ناهيد كشاورز
صحبت از كار خانگي زنان است كه از قرار شغل هم محسوب نمي شود، چرا كه
كار دستمزدي نيست . مشكلي است كه همه ما به نوعي با آن مواجه ايم .
برخي از ما بيش تر و برخي كم تر. برخي از ما با جروبحث و تلاش فراوان
همسرانمان را به انجام بخشي از مسووليت هاي خانگي قانع كرده ايم كه
البته در بيش تر موارد مسووليت واقعي با ماست و همسرانمان گاهي به «لطف
» به ما در انجام برخي كارها ياري مي رسانند. برخي از ما نيز بخشي از
مسووليت هايمان را به مادرانمان واگذار كرده ايم و آنان هم چنان در
چرخه انجام وظايف تكراري و سنگين خود و ما گرفتارند. از فرزندانمان
نگهداري مي كنند، برايمان سبزي پاك مي كنند و غذايمان را آماده مي كنند
تا كار بيرون از منزل دخترانشان به وظايف خانوادگي آنان آسيبي نرساند،
چون به هر حال زن شاغلي كه نتواند به «خوبي » «وظايف مادري » و «همسري
» خود را انجام دهد بايد احساس شرمساري كند و مادران كوله بار خود را
سنگين تر مي كنند تا دخترانشان اول «همسر» و «مادر» باشند و بعد زن
شاغل
.
آنچه در اين جا ارايه مي شود گزارشي توصيفي از چگونگي تقسيم كار خانگي
زنان متاهل ساكن شهر تهران است . اين گزارش بخشي از تحقيق «عوامل
اجتماعي موثر بر پنداشت از خود زنان » است . از آن جا كه تقسيم كار
جنسي در خانواده و اجتماع نقش بسيار زيادي در شكل گيري هويت جنسيتي
زنان و مردان بازي مي كند و محققان فمينيست بسياري بر نقش مهم آن تاكيد
كرده اند، در اين تحقيق نيز بر اين عامل به عنوان متغيري مهم در تبيين
«پنداشت از خود زن » تاكيد شده است
.
در
اين مقاله ابتدا نظرات برخي محققان در ارتباط با تقسيم كار جنسي در
درون خانواده و كار خانگي ذكر مي شود و سپس نتايج توصيفي بررسي تقسيم
كار خانگي ارايه مي شود.
-تقسيم
كار در خانه
براي درك مساله تقسيم كار در خانواده نه تنها بايد ببينيم چه كسي كدام
كار را انجام مي دهد، بلكه بايد توجه كنيم كه مسووليت انجام هر كار
خاصي با چه كسي است و سپس گريبان نگرشي را بگيريم كه اين تقسيم كار
ميان «مرد نان آور» و «زن تيماردار» را عادلانه مي داند. بخشي از اين
بي عدالتي و عدم توازن به اين برمي گردد كه شمار زناني كه افزون بر
اشتغال در بيرون از خانه ، همچنان كارهاي خانه داري ، آشپزي و بچه داري
را برعهده دارند، روز به روز بيش تر مي شود و بخشي ديگر به اين سبب است
كه كارهاي خانگي زنان نسبت به كار مزدي مردان به مراتب ساعات كار بيش
تري را طلب مي كند. فمينيست ها اغلب اين نكته را مي گويند كه به طور
كلي مسووليت كارهاي ضروري تكراري كه بايد به طور منظم انجام شود با
زنان است ، در حالي كه مردان كارهايي را انجام مي دهند كه به خلاقيت
نياز دارد و مي توان سر فرصت به آن ها پرداخت . اين تقسيم كار اغلب
وابسته به آن است كه قابليت طبيعي زن و مرد را چه بدانند. مي گويند
زنان به طور طبيعي مي توانند به خوبي از عهده كارهايي مثل نظافت ،
خياطي ، ظرفشويي ، خريد روزانه ، شست وشو، بچه داري و آشپزي برآيند.
(آبوت و والاس ، 1380: 128).
«ان
اكلي » با نوشتن كتاب
House wife (زن
خانه دار) در سال 1976 اولين جامعه شناس فمينيست بود كه به طور جدي به
بررسي تقسيم كار در خانواده پرداخت و به كارهاي خانگي به منزله كار
نگريست . اكلي معتقد است گام برداشتن به سوي برابري جنسيتي ، حتي اگر
موانع قانوني و نهادي نيز از سر راه برداشته شوند، با مانع بزرگي به
نام وظايف خانگي زنان روبروست . اكلي مي نويسد؛ بررسي كار خانگي در
واقع بررسي وضعيت زنان است . اما زنان چگونه به اين وضع گرفتار آمده
اند؟ آيا كار خانگي هميشه نقشي زنانه بوده است ؟ او معتقد است پديده زن
خانه دار به معناي امروزي بدون شك حاصل جوامع صنعتي و جوامع شهري است
. (Oakley, 1976:32)
ويژگي
هاي كار خانگي
اكلي ويژگي هاي عملي كار خانگي در جوامع مدرن را چنين مي داند:
-فقط
زنان آن را انجام مي دهند نه بزرگسالان هر دو جنس
.
-وابستگي
اقتصادي زن متاهل را نشان مي دهد.
-
كار محسوب نمي شود.
-بر
ساير نقش هاي زن تقدم و اولويت دارد.
بنابر تحقيقات اكلي 60 درصد از كل زنان شاغل و 93 درصد از زنان غيرشاغل
خانه دارند. خانه داري اشتغال خاص زنان پنداشته مي شود و فرض بر اين
است كه زن در هر حال (اگر با خانوار زندگي كند) آن را برعهده خواهد
گرفت
.
عموما فرض مي شود كه زنان به طور طبيعي از عهده وظايف خانه برمي آيند و
اين كار از مردان ساخته نيست . به اعتقاد اكلي خودداري از پذيرش كار
خانگي به منزله كار هم بازتاب و هم علت پايين بودن منزلت زنان در جامعه
است . به گفته او خانه داري عمدتا كاري كم اجر، قدرناشناخته و رايگان
است كه كار «حقيقي » به حساب نمي آيد. حال آن كه اداره امور خانه
مستلزم صرف ساعت ها وقت و انرژي است . در نمونه گيري اكلي در 1971 زنان
به طور ميانگين 77 ساعت در هفته به خانه داري مي پرداختند. پايين ترين
ميزان يعني 48 ساعت را زني صرف مي كرد كه كار تمام وقت هم داشت و
بالاترين ميزان 105 ساعت بود. (آبوت و والاس ، 1380: 178)
-گرايش
هاي مختلف فمينيستي و مساله كار خانگي
گرايش هاي مختلف فمينيسم به مساله كار خانگي از ديدگاه هاي مختلف
نگريسته اند، گروهي به آن به عنوان كاري در خدمت مردان و در راستاي حفظ
منافع مردان نگريسته (راديكال فمينيست ها)، گروهي ديگر به آن به عنوان
كاري كه منافع سرمايه داري را تامين مي كند (ماركسيست فمينيست ها) و
گروهي ديگر به عنوان كاري كه هم مردان و هم سرمايه داري از آن منتفع مي
شوند (سوسيال فمينيست ها). (صالح پور، 1376: 58-56)
اما همه گرايش هاي فمينيسم ، خانه داري را كاري واقعي مي پندارند و از
سوي ديگر معتقدند كه الزام هاي خانه داري و نيز شرايط فردي و اقتصادي
كه كارهاي خانگي در سايه آن انجام مي شود مانع از شكل گيري احساس
همبستگي ميان زنان مي شود. خانه داري فعاليتي است كه در تنهايي انجام
مي شود، زنان مايل اند تا جايي كه ممكن است از كار در خانه احساس رضايت
كنند و چون معيارهاي روشن يا پاداش كارفرمايي در كار نيست ، طبعا زنان
ديگر را مبناي مقايسه قرار مي دهند و كيفيت كار خود را با آنان مي
سنجند. در نتيجه خانه داري به جاي يك پارچه كردن زنان آنان را از هم
دور مي كند. (آبوت و والاس ، 1380: 179)
-سنجش
تقسيم كار جنسي در خانواده
براي سنجش تقسيم كار جنسي در خانواده ، 13 مورد از كارها و مسووليت هاي
درون خانواده پاسخگويان مورد پرسش واقع شده است . اين موارد شامل :
نظافت روزانه منزل ، نظافت كلي منزل ، ظرفشويي ، آشپزي ، رسيدگي به درس
بچه ها، گردش و تفريح بردن بچه ها، مراقبت از فرزندان هنگام بيماري ،
توجه به شستن و مرتب كردن لباس بچه ها، خريدهاي روزانه ، تعميرات جزيي
(تعويض لامپ ، سرويس كولر و تعمير سشوار)، پذيرايي از مهمانان ، جمع
كردن ميز غذا يا سفره و شستن سرويس هاي بهداشتي است . از زنان پاسخگو
خواسته شده بود كه به پرسشگر بگويند هر يك از كارها و وظايف ياد شده را
در خانواده چه كسي انجام مي دهد؟ كدام وظايف در حيطه مسووليت پاسخگوست
، كدام كارها را شوهر پاسخگو پس از درخواست زن انجام مي دهد و كدام
كارها را هر دو با هم انجام مي دهند. همچنين از آنها خواسته شد هر
زماني را كه هر كدام از پاسخگويان و همسرشان براي انجام هر كار صرف مي
كنند و زماني را كه هر كدام از پاسخگويان و همسرشان براي انجام كار صرف
مي كنند به صورت تعداد ساعت در هفته نشان دهند.
روش نمونه گيري در اين تحقيق روش خوشه اي چند مرحله اي و تصادفي ساده
بوده است . با استفاده از فرمول نمونه گيري و رعايت شرايط لازم با 241
زن متاهل 20 تا 50 ساله ساكن مناطق يك، 6، 15 و 16 شهرداري شهر تهران
مصاحبه حضوري به عمل آمد:
پاسخگويان ، زنان متاهل 20 تا 50 ساله هستند كه ميانگين سني آن ها 5/36
است . 17 نفر از پاسخگويان فرزندي نداشته و بقيه بين يك تا هفت فرزند
داشته اند و ميانگين تعداد فرزند پاسخگويان 92/2 فرزند است
.
يافته ها نشان مي دهند 13 نفر (يعني 4/5) درصد از پاسخگويان داراي
تحصيلات بالاتر از فوق ليسانس و 47 نفر (يعني 5/19) درصد داراي تحصيلات
تا ليسانس هستند يعني
9/24
درصد از آنان داراي تحصيلات دانشگاهي ، 4/39 درصد از پاسخگويان ديپلمه
و 34 درصد آن ها داراي تحصيلات زير ديپلم هستند. ميانگين تحصيلات
پاسخگويان
11/11
سال است
.
ميانگين تحصيلات همسران پاسخگويان 98/11 سال است و مقايسه اين دو
ميانگين نشان مي دهد كه ميزان تحصيلات زن و مرد برخلاف گذشته به هم
نزديك شده است . 52 نفر (6/21 درصد) از پاسخگويان شاغل و 189 نفر (4/78
درصد) از آنان خانه دار (غيرشاغل ) هستند. از 52 نفر زن متاهل در مجموع
پاسخگويان 13 نفر (25 درصد شاغلان ) داراي مشاغل با منزلت بالايي همچون
استاد دانشگاه ، پزشك ، مهندس و وكيل هستند. 30 نفر (7/57 درصد) داراي
مشاغل با منزلت متوسط هم چون كارمندي و دبيري هستند و 9 نفر
(3/17
درصد) داراي مشاغل با منزلت پايين مانند كارگري و ... هستند.
پايگاه اجتماعي- اقتصادي پاسخگويان كه در اين تحقيق براساس 1- ميزان
تحصيلات زن و شوهر 2- ميزان درآمد زن و شوهر 3- شغل زن و شوهر 4- قيمت
منزل مسكوني سنجيده شده و به شرح زير است
:
106
نفر (44 درصد) از پاسخگويان داراي پايگاه اجتماعي اقتصادي پايين ، 95
نفر (39 درصد) داراي پايگاه اجتماعي اقتصادي متوسط و 35 نفر (5/14
درصد) داراي پايگاه اجتماعي ، اقتصادي بالا هستند.
-زنان
بار اصلي را به دوش مي كشند
نتايج تحقيق نشان مي دهد 200 نفر (83 درصد) پاسخگويان نظافت روزانه
منزل را به تنهايي انجام مي دهند و از طرف همسر به آنان كمكي نمي شود،
34 نفر (1/14 درصد) با هم انجام مي دهند و تنها دو نفر (8/0 درصد) از
شوهران مسوول نظافت روزانه منزل هستند.
وقتي زمان انجام نظافت روزانه توسط زن و شوهر را با هم مقايسه مي كنيم
، درمي يابيم ميانگين زماني كه زنان صرف نظافت منزل مي كنند
11/10
ساعت در هفته ولي ميانگين ساعت كار مردان 29/0 ساعت در هفته است . اغلب
مرداني كه در نظافت روزانه منزل مشاركت مي كنند، زمان بسيار كوتاهي را
صرف نظافت مي كنند و بار اصلي نظافت روزانه همچنان بر دوش زنان باقي مي
ماند.
نتايج تحقيق نشان مي دهد، براساس يافته هاي اين تحقيق ، 151 نفر از
پاسخگويان (7/62 درصد) نظافت كلي منزل را به تنهايي انجام مي دهند، پنج
نفر (دو درصد) از آنان نظافت كلي منزل به عهده همسرانشان است و 47 نفر
(5/19 درصد) در انجام نظافت كلي با همسرانشان مشاركت مي كنند. تعداد 38
نفر
(8/15
درصد) نيز كار نظافت كلي منزل را به كارگر يا خدمتكار مي سپارند كه باز
هم مسووليت نظارت بر خدمتكار برعهده زنان است . مقايسه ميانگين زمان
انجام نظافت كلي منزل بين زن و مرد نشان دهنده اختلاف فاحش ساعات كار
اين دو در منزل است . ميانگين ساعت كار زنان 8/5 ساعت در هفته و
ميانگين ساعت كار مردان 55/0 ساعت در هفته است
.
همچنين نتايج نشان مي دهد كه 194 نفر (5/80 درصد) از پاسخگويان مسووليت
ظرفشويي را خود به عهده دارند، چهار نفر (6/1 درصد) از آنان همسرانشان
مسوول شستن ظرف ها هستند و 35 نفر (5/14 درصد) با مشاركت همسرانشان
ظرفشويي مي كنند. هشت نفر
(3/3
درصد) ديگر از آنان مسووليت ظرفشويي را به عهده فرزندان و يا ديگر
اعضاي خانواده گذاشته اند.
يافته هاي اين تحقيق حاكي از آن است كه 219 نفر(9/90 درصد) پاسخگويان
مسووليت آشپزي در درون خانواده را خود برعهده دارند، 16 نفر (6/6 درصد)
از زنان در پختن غذا با همسران شان مشاركت دارند و تنها دو نفر (8/0
درصد) از همسران در منزل مسووليت آشپزي را برعهده دارند. ميانگين زماني
كه زنان صرف آشپزي مي كنند 9/10 ساعت در هفته و ميانگين زمان صرف شده
توسط شوهران 13/0 ساعت در هفته است
.
پديده
يك زن خانه دار-بخش دوم
عمق حضور كليشه هاي جنسيتي در خانواده هاي ايراني
ناهيد
كشاورز: 17 نفر از 104 نفري كه در مقوله ساير طبقه بندي شده اند،
فرزندي ندارند و 87 نفر بقيه يا فرزندان مدرسه رو نداشته و يا بچه ها
در درس هايشان نيازي به كمك والدين نداشته اند.
نتايج تحقيق نشان مي دهد 100 نفر (5/41 درصد) از پاسخگويان مسووليت
رسيدگي به درس بچه ها را خود بر عهده داشته اند. 30 نفر (4/12 درصد) با
مشاركت همسر به درس بچه ها رسيدگي مي كرده اند و تنها همسر هفت نفر
(9/2 درصد) از آنان مسوول رسيدگي به درس بچه ها بوده اند و بار اصلي
اين مسووليت بر دوش زنان است . ميانگين زمان صرف شده براي زنان 86/9
ساعت در هفته و براي مردان 1/1 ساعت در هفته است
.
يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه 173 نفر (8/71 درصد) از پاسخگويان در
هنگام بيماري فرزندان مسووليت مراقبت از بچه ها را به عهده داشته اند،
36 نفر (9/14 درصد) با همكاري همسران شان وظيفه مراقبت از فرزندان را
انجام مي داده اند و تنها همسر چهار نفر (6/1 درصد) از آنان وظيفه
مراقبت از بچه ها به هنگام بيماري را به عهده داشته اند.
همچنين يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه 205 نفر (1/85 درصد) از
پاسخگويان ، خود مسووليت شستن و مرتب كردن لباس فرزندان را برعهده
داشته اند، هفت نفر (9/2 درصد) با همكاري همسران شان اين وظيفه را
انجام مي دادند و تنها همسران دو نفر (8/0 درصد) از آنان ، اين وظيفه
را بر عهده داشته اند.
27
نفر (2/11 درصد) كه در مقوله ساير طبقه بندي شده اند 17 نفر بدون فرزند
بوده اند و 10 نفر ديگر داراي فرزند بزرگسالي بوده اند كه خودشان مسوول
شستن و مرتب كردن لباس هايشان بوده اند.
همچنين يافته هاي تحقيق نشان دهنده اين است كه به گردش و تفريح بردن
بچه ها مسووليتي است كه با مشاركت زن و شوهر انجام مي شود. هر چند باز
هم سهم زنان بيش تر از مردان است . 55 نفر (8/22 درصد) از پاسخگويان
خود مسوول به گردش و تفريح بردن فرزندان شان بوده اند، 122 نفر (6/50
درصد) با همراهي همسرانشان بچه ها را به گردش مي برند و همسران 21 نفر
(7/8 درصد) از آنان ، مسووليت به گردش بردن فرزندان را خود به عهده
داشته اند. 43 نفر (8/17 درصد) از پاسخگويان فرزندان را به گردش نمي
برده اند كه از اين ميان 17 نفر (هفت درصد) بدون فرزند بوده اند و 26
نفر بقيه فرزندان خود را به گردش نمي برده اند.
ميانگين زمان صرف شده توسط زن و مرد براي به گردش بردن بچه ها نسبت به
بقيه مسووليت ها بسيار به هم نزديك است . به طور ميانگين زنان 46/4
ساعت در هفته و مردان 07/3 ساعت در هفته براي به گردش و تفريح بردن بچه
ها وقت صرف مي كنند.
يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه مردان در انجام خريدهاي روزمره مسووليت
بيش تري نسبت به بقيه كارهاي خانه به عهده مي گيرند.
99
نفر (1/41 درصد) از پاسخگويان خود مسووليت خريد را به عهده داشته اند،
66 نفر (4/27 درصد) از آنان به طور مشاركتي با همسران شان اين مسووليت
را به عهده داشته اند و همسران 66 نفر (4/27 درصد) از آنان خود مسوول
خريدهاي روزمره بوده اند.
ميانگين زماني كه براي خريدهاي روزمره هر كدام از زن و شوهر صرف مي
كنند به ترتيب 74/2 ساعت در هفته و 65/1 ساعت در هفته است . بنابراين
باز هم ميانگين زمان صرف شده توسط زنان از همسران شان بيش تر است
.
يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه مردان بيش ترين مشاركت را در انجام
تعميرات جزيي دارند و زنان مشاركت بسيار كمي در اين مورد دارند.
189
نفر (4/78 درصد) از پاسخگويان مسوول تعميرات خانواده را شوهران شان ذكر
كردند. 14 نفر (8/5 درصد) از آنان زن و شوهر هر دو مسوول تعميرات درون
منزل بودند و 16 نفر (6/6 درصد) خود زنان مسوول انجام تعميرات جزيي
بودند.
يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه 151 نفر (7/62 درصد) از پاسخگويان در
هنگام حضور مهمان خود مسووليت پذيرايي را به عهده داشته اند، همسران
هشت نفر (3/3 درصد) از آنان خود اين وظيفه را به عهده داشته اند و 75
نفر (1/31 درصد) زن و شوهر هر دو مسوول پذيرايي از مهمانان بوده اند.
از
آن جا كه در اكثر مواقع زماني كه مهمان در منزل حضور دارد زن و شوهر هر
دو حاضرند، درصد كم مرداني كه مسوول پذيرايي از مهمانان را به عهده مي
گيرند (3/3 درصد) نشان دهنده عمق حضور كليشه هاي جنسيتي در خانواده
ايراني است . كليشه هايي كه كارها را به دو دسته زنانه و مردانه تقسيم
مي كند و زنان را مسوول كارهاي خانگي معرفي مي كند.
بعضي از زنان مشاركت شوهران در پذيرايي از مهمانان را ناشي از تعصب
مردان شان مي دانستند كه خم شدن زن جلوي مرد نامحرم را ناپسند مي
دانستند و برخي وقتي كه از مسووليت پذيرايي آن ها مي پرسيديم پاسخ مي
دادند كه بستگي دارد مهمانان از خانواده زن يا خانواده شوهر باشند.
يافته هاي تحقيق حاكي از آن است كه درصد قابل توجهي 3/69 درصد از 167
نفر از پاسخگويان به تنهايي مسوول جمع كردن ميز غذا يا سفره هستند و
همسرانشان پس از تمام شدن غذا به راحتي ميز يا سفره را ترك مي كنند. 57
نفر (7/23 درصد) از پاسخگويان با همكاري همسران شان ميز غذا يا سفره را
جمع آوري مي كنند و تنها هفت نفر (9/2 درصد) از شوهران پس از صرف غذا
مسووليت جمع آوري ميز غذا يا سفره را به عهده دارند.
ميانگين زمان صرف شده براي جمع كردن غذا توسط زن و شوهر به ترتيب 07/3
ساعت در هفته براي زن و 21/0 ساعت در هفته براي مرد است . اختلاف فاحش
ميانگين ساعت هاي صرف شده براي جمع آوري سفره ، نشان دهنده تقسيم شديد
جنسيتي كار است.
يافته ها نشان مي دهد، 202 نفر (4/83 درصد) از پاسخگويان مسوول شستن
سرويس هاي بهداشتي هستند، 13 نفر از آنان با مشاركت همسران شان اين
مسووليت را به عهده دارند و تنها هفت نفر از شوهران اين مسووليت را به
عهده گرفته اند. يافته هاي تحقيق نشان دهنده آن است كه مردان به ندرت
در انجام كارهاي خانگي با منزلت پايين مشاركت مي كنند. 19 نفري كه در
مقوله ساير طبقه بندي شده اند، مسووليت شستن سرويس هاي بهداشتي را به
كارگر يا خدمتكار واگذار كرده اند.
همان
طور كه جدول بالا نشان مي دهد، تقسيم كار در خانواده به شدت جنسي است و
201 نفر از پاسخگويان (4/83 نفر) خود مسوول انجام كارهاي خانگي در درون
منزل هستند. 39 نفر (2/16 درصد) با مشاركت همسران شان كارهاي درون منزل
را انجام مي دهند و تنها يك نفر (4/0 درصد) از مردان مسوول انجام
كارهاي درون منزل هستند.
منبع
: روزنامه سرمایه
|
